Ποιος είπε: “Πας μη Έλλην βάρβαρος”;

Σχεδόν όλοι οι Έλληνες γνωρίζουμε το ρητό: “Πας μη Έλλην βάρβαρος”. Κι όσο κι αν κατά καιρούς κάποιοι θέλησαν να δώσουν διαφορετική σημασία στη λέξη “βάρβαρος”, αυτή δεν έχει μειωτική χροιά, απλώς περιγράφει τον αλλόγλωσσο ή τον αλλοδαπό.

Ξέρεις ποιος πρωτοείπε τη συγκεκριμένη φράση; Κανείς δεν ξέρει…

Σύμφωνα με σχετικό άρθρο που είδαμε στο sarantakos.wordpress.com,  σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία – μαζί και τη βυζαντινή, όπως διασώζεται στο Thesaurus Linguae Graecae (το περίφημο TLG), δεν υπάρχει πουθενά τέτοιο ρητό. Ούτε αυτούσιο, ούτε παρόμοιο, ούτε περίπου. Προκαλεί εντύπωση, αλλά είναι απολύτως βεβαιωμένο ότι τέτοιο αρχαίο ρητό δεν υπάρχει. Δεν αποκλείεται να είναι πολύ μεταγενέστερη κατασκευή.

Το ρητό “Πας μη Έλλην βάρβαρος” το χρησιμοποιούν και σήμερα πολλοί, κανείς όμως δεν έχει παραθέσει την πηγή του. Σοβαρές πηγές (π.χ. η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια) θεωρούν δεδομένο ότι πρόκειται για “αρχαίο λόγιο” και “παροιμιώδες”, χωρίς καμιά άλλη τεκμηρίωση.

Και όχι μόνο ελληνικά συγγράμματα: στο A Dictionary of the Bible του Sir William Smith (1863) και στο λήμμα Barbarian διαβάζουμε ότι αυτός ήταν ο κοινός ορισμός των Ελλήνων για τους βαρβάρους (“Every one not a Greek is a barbarian” στα αγγλικά) – και πάλι όμως χωρίς τεκμηρίωση.

Ωστόσο,  ακόμα κι αν δεν είναι γνωστό ποιος είπε το συγκεκριμένο ρητό, αυτό δεν παύει να απηχεί μια πραγματικότητα. Η διχοτομία Ελλήνων – βαρβάρων υπήρχε στην κλασική αρχαιότητα, όπως αποτυπώνεται καθαρά σε ένα ρητό που ο Διογένης Λαέρτιος (1.34) αποδίδει στον Θαλή (ενώ άλλοι το απέδιδαν στον Σωκράτη): “Χρωστάω χάρη στην Τύχη για τρία πράγματα: που γεννήθηκα άνθρωπος και όχι ζώο, άνδρας και όχι γυναίκα, Έλληνας και όχι βάρβαρος”.

Οι Έλληνες, ειδικά μετά τους περσικούς πολέμους, πίστευαν ότι ως ελεύθεροι πολίτες ήταν ανώτεροι από τους “βαρβάρους” που υπάκουαν δουλικά σε έναν βασιλιά. Όπως λέει ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι, είναι λογικό οι Έλληνες να εξουσιάζουν τους βαρβάρους, αλλά όχι το αντίστροφο.

Αυτό όμως δεν εμπόδισε πολλούς Έλληνες συγγραφείς να αναφερθούν με σεβασμό στα επιτεύγματα των βαρβάρων, όπως ο Ξενοφώντας για τους Πέρσες ή ο Ηρόδοτος.