Η Θεσσαλονίκη πήρε το όνομά της από τη γοργόνα Θεσσαλονίκη*, την ετεροθαλή αδελφή του Μεγαλέξανδρου. Κατά τη μυθολογία, η γοργόνα Θεσσαλονίκη ήταν ερωτευμένη με τον αδελφό της και όταν έμαθε πως εκείνος πέθανε, έπεσε στον Θερμαϊκό και πνίγηκε. Από τότε – λέει ο μύθος – περιφέρεται στα νερά του Θερμαϊκού και ρωτά τους ναυτικούς: “Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;”. Αν η απάντησή τους είναι αρνητική, τότε εκείνη από τον θυμό της σηκώνει κύματα και βουλιάζει τα καράβια. Αντίθετα, αν της απαντήσουν πως ζει ο Μέγας Αλέξανδρος παραμένει ήρεμη και τους αφήνει να συνεχίσουν το ταξίδι τους.
Παρόλο λοιπόν που η συμπρωτεύουσα βαφτίστηκε με το όνομα της ξακουστής γοργόνας, έχει ως σύμβολό της τον Λευκό Πύργο, ένα κτίσμα του 15ου αιώνα που χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους ως φυλακή θανατοποινιτών!
Ένας αιματοβαμμένος πύργος
Ο Λευκός Πύργος κτίστηκε το 15ο αιώνα, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το 1430. Στη θέση του υπήρχε παλαιότερος πύργος της βυζαντινής οχύρωσης της Θεσσαλονίκης, στο σημείο όπου το ανατολικό τείχος συναντούσε το τείχος της θάλασσας. Ο Πύργος αποτελούσε το ανατολικό άκρο του θαλάσσιου τείχους. Επίσης υπήρχε άλλος ένας στο δυτικό άκρο και ένας τρίτος στο ενδιάμεσο.
Στο πέρασμα των χρόνων αναφέρεται με διάφορες ονομασίες, όπως Πύργος του Λέοντος (16ος αιώνας) και Πύργος της Καλαμαρίας (18ος αιώνας). Τον 19ο αιώνα είχε δύο ονομασίες, ανάλογα με τη χρήση του: Πύργος των Γενίτσαρων και Πύργος του Αίματος (Κανλί Κουλέ), όταν έγινε φυλακή και τόπος εκτέλεσης καταδίκων.
Ο ιστορικός Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου το 1888, στο βιβλίο του για τα μνημεία της πόλης, τον αποκαλεί Βαστίλη της Θεσσαλονίκης, καθώς στον εξώστη του έσφαζαν τους θανατοποινίτες – με το αίμα να βάφει τους τοίχους του, ενώ βολή τηλεβόλου από τα δυτικά της πόλης σήμαινε την εκτέλεση της θανατικής ποινής.
Ασπρίστηκε και από “σφαγείο” έγινε σύμβολο της πόλης…
Το 1883, με διαταγή του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β΄, ο Πύργος ασπρίστηκε και μετονομάστηκε “Λευκός” (Μπεγιάζ Κουλέ). Ήταν η εποχή όπου έπνεε άνεμος μεταρρύθμισης στην οθωμανική αυτοκρατορία – ύστερα από πιέσεις της Αγγλίας – και πύργος με την ονομασία του αίματος δεν άρμοζε στη νέα φυσιογνωμία της αυτοκρατορίας.
Τον Πύργο άσπρισε ο κατάδικος Νάθαν Γκουελεντί, με αντάλλαγμα την ελευθερία του. Από τότε δεν άλλαξε ξανά όνομα. Με τον καιρό έγινε το σύμβολο της Θεσσαλονίκης, ίσως επειδή από το 1911 έστεκε μόνος στην παραλία, ύστερα από την κατεδάφιση του θαλάσσιου και του ανατολικού τείχους και του περιβόλου του.
Μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912 και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος, ο Πύργος είχε διάφορες χρήσεις. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ένας όροφος χρησιμοποιήθηκε για τη φύλαξη των αρχαιοτήτων από τις ανασκαφές που έκανε η αρχαιολογική υπηρεσία της Στρατιάς της Ανατολής. Στους χώρους του φιλοξενήθηκαν η αεράμυνα της πόλης, το εργαστήριο μετεωρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και συστήματα ναυτοπροσκόπων.
Το 1983 ο Πύργος παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού.
Η ξακουστή γοργόνα Θεσσαλονίκη
* Η Θεσσαλονίκη γεννήθηκε το 352/353 π.Χ. και πέθανε το 295 π.Χ. Ήταν Μακεδόνισσα πριγκίπισσα, κόρη του βασιλιά Φιλίππου του Β΄ και της Θεσσαλής γυναίκας του Νικησιπόλεως, ετεροθαλής αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και γυναίκα του Κάσσανδρου.
Λέγεται ότι ο Φίλιππος, για να γιορτάσει την ημέρα γέννησης της κόρης του, η οποία συνέπεσε με την νίκη των στρατευμάτων του το 353 π.Χ. στη σημαντική μάχη του Κρόκιου Πεδίου στη Θεσσαλία εναντίον των Φωκιέων, την ονόμασε “Θεσσαλονίκη”, που σημαίνει “νίκη κατά των Θεσσαλών”.
Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου το 323 π.Χ. και τους πολέμους των διαδόχων που ακολούθησαν, το 315 – 316 π.Χ. ο Κάσσανδρος ίδρυσε νέα πόλη στο μυχό του Θερμαϊκού κόλπου δίνοντάς της το όνομα της συζύγου του Θεσσαλονίκης.